ام هانیام هانی خواهر امام علی علیه‌السّلام و دختر ابوطالب که یکی از درهای مسجدالحرام به نام او نامیده شده است. از وی با نام‌های مثل فاخته، فاطمه و عاتکه یاد شده است. فهرست مندرجات۲ - همسر ام هانی ۳ - رابطه ام هانی و پیامبر ۴ - زمان اسلام آوردن ام هانی ۵ - نکات برجسته زندگی ام هانی ۶ - اقوال در مبدأ معراج ۷ - ام هانی در فتح مکه ۸ - هجرت به مدینه ۹ - جایگاه ام هانی نزد پیامبر ۱۰ - اقدامات ام هانی پس از رحلت پیامبر ۱۱ - فعالیت‌های فکری و علمی ام هانی ۱۲ - جایگاه ام هانی نزد اهل بیت ۱۳ - وفات و مدفن ام هانی ۱۴ - منابع مقاله ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی اجمالی ام هانیام هانی دختر ابوطالب و فاطمه بنت اسد بن هاشم و خواهر تنی طالب، عقیل، جعفر و امام علی علیه‌السّلام است. از او با نام‌هایی چون فاخته، [۷]
مسند احمد، ج۶، ص۳۴۰.
فاطمه و عاتکه یاد شده است. همسرش هبیرة بن ابی وهب مخزومی در شعری از او با نام «هند» یاد کرده است. [۱۲]
السیرة النبویه، ج۲، ص۸۷۶.
۲ - همسر ام هانیاز هبیره همسر وی، در دوران پیامبر (صلی الله علیه و اله) به نیکی یاد نشده است. برخی او را در شمار آزاردهندگان رسول خدا (صلی الله علیه و اله) دانسته‌اند. شماری از مفسران نخستین، مانند مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ق.)، نزول آیات ۱-۷ سوره ماعون را درباره او و عاص بن وائل (م. ۱ق.) پدر عمرو عاص (م. ۴۳ق.) شمرده‌اند. [۱۵]
تفسیر مقاتل، ج۳، ص۵۲۷.
برخی او را از کشته شدگان نبرد خندق می‌دانند ؛ اما بیشتر تاریخ نگاران بر این باورند که او پس از فتح مکه به یمن یا نجران گریخت و همان جا در حال کفر درگذشت. ام هانی از او دارای چهار فرزند به نام‌های هانی، عمر، یوسف و جعده شد. درباره ازدواج دیگر وی، در منابع گزارشی نیامده است.۳ - رابطه ام هانی و پیامبرشماری از منابع از وجود دلبستگی متقابل میان او و پیامبر (صلی الله علیه و اله) در دوران پیش از بعثت و حتی خواستگاری پیامبر (صلی الله علیه و اله) از او سخن به میان آورده‌اند. به سبب مناسبات خانوادگی ابوطالب با بنی مخزوم، ابوطالب ناچار به پذیرش خواستگاری هبیرة بن ابی وهب مخزومی از ام هانی شد. در پی فتح مکه نیز پیامبر (صلی الله علیه و اله) بار دیگر از او خواستگاری کرد که وی از پذیرش خواسته پیامبر (صلی الله علیه و اله) به دو دلیل عذر آورد: یکم نزول آیه ۵۰ احزاب/۳۳: {یا ایها النبی انا احللنا لک ازواجک اللاتی آتیت اجورهن و ما ملکت یمینک مما افاء الله علیک و بنات عمک و بنات عماتک و بنات خالک و بنات خالاتک اللاتی هاجرن معک... } ؛ «ای پیامبر! برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده‌ای، حلال کردیم و نیز کنیزانی را که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده و دختران عمویت و دختران عمه هایت و دختران دایی تو و دختران خاله هایت که با تو مهاجرت کرده‌اند.» ام هانی از آن رو که از مهاجران نخستین به مدینه نبود، خود را در زمره مصداق‌های یاد شده در این آیه نمی‌دید. [۲۷]
تاریخ طبری، ج۱۶، ص۶۱۹.
دوم این که به سبب ضرورت نگهداری از فرزندان خردسالش، احتمال می‌داد که نتواند وظیفه همراهی و همسری پیامبر (صلی الله علیه و اله) را به خوبی ادا کند. البته پیامبر (صلی الله علیه و اله) این دغدغه او را خصلت ممتاز زنان قریش دانسته، او را به این ویژگی ستود. [۳۰]
انساب الاشراف، ج۲، ص۹۷.
با وجود این گزارش‌ها، برخی وی را در شمار همسران پیامبر (صلی الله علیه و اله) دانسته‌اند. [۳۲]
نهایة الارب، ج۱۸، ص۸.
۴ - زمان اسلام آوردن ام هانیبرخی صحابه نگاران، هنگام اسلام آوردن ام هانی را سال هشتم ق. و در پی فتح مکه دانسته‌اند. گویا این اشتباه برآمده از آمیختن میان مسلمان شدن و بیعت او با پیامبر (صلی الله علیه و اله) در پی فتح مکه همراه با دیگر زنان قریش باشد؛ زیرا شواهدی در دست است که اسلام او را در موارد گوناگون پیش از فتح مکه ثابت می‌کند. از جمله آن‌ها، تعیین سهمی از غنیمت‌های خیبر برای او پیش از فتح مکه است. [۳۶]
الطبقات، ج۸، ص۴۷.
[۳۷]
المغازی، ج۲، ص۶۴۹.
برخی نویسندگان سده‌های نخستین، پیشینه هر گونه شرک را برای او منتفی دانسته‌اند. ۵ - نکات برجسته زندگی ام هانیاز نکات برجسته زندگی ام هانی که در تاریخ مکه نقش ویژه دارند، می‌توان این موارد را برشمرد: ۱. نخستین چاهی که در مکه و به دست قصی بن کلاب حفر شد، در خانه او [۴۰]
تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۰.
بود. ۲. ابن عباس گزارش کرده که ابابیل (پرندگانی که با نابود کردن سپاه ابرهه، از کعبه و مردم مکه محافظت کردند) را در خانه ام هانی دیده است. همچنین نمونه‌ای از سنگ‌هایی که این پرندگان حمل می‌کردند، در خانه او نگهداری می‌شده است. [۴۳]
الدر المنثور، ج۶، ص۳۹۶.
۳. پیامبر (صلی الله علیه و اله) پیاپی در خانه او حضور می‌یافت. [۴۴]
المستدرک، ج۴، ص۵۴.
۴. مهم‌ترین رخدادی که نام ام هانی را با رویدادهای آغاز اسلام پیوند داده و پیشینه اسلام وی پیش از فتح مکه و حتی پیش از هجرت را تایید می‌کند، آغاز اسراء و معراج از خانه او است. [۴۵]
السیرة النبویه، ج۱، ص۴۰۲.
پیامبر (صلی الله علیه و اله) در پی اقامه نماز عشا همراه ام هانی و در خانه او، [۴۷]
السیرة النبویه، ج۱، ص۴۰۲.
سفر اسراء را آغاز کرد. این خانه نزدیک مسجدالحرام قرار داشت (خانه ام هانی) و شاید از همین رو یا بر اثر واقعه معراج، از دیرباز نام یکی از درهای بیست و سه گانه مسجدالحرام، باب ام هانی بوده است. [۴۸]
شرف النبی، ص۴۰۶.
۶ - اقوال در مبدأ معراجگزارش آغاز معراج از خانه ام هانی، با ظاهر آیات اول سوره اسراء که مبدا این سفر را مسجدالحرام دانسته، ناسازگار است. از این رو، برخی مفسران با تکیه بر روایتی از ام هانی، مسجدالحرام را مجازا شامل قلمروی گسترده حتی به اندازه شهر مکه و حرم دانسته‌اند. برخی نیز واقعه معراج را تنها یک بار ندانسته و احتمال داده‌اند که این خانه مبدا سفر‌های دیگر بوده است. البته برخی گزارش‌ها درباره آغاز این سفر از شعب ابی طالب را نمی‌توان با گزارش نخست در تعارض دانست؛ زیرا خانه ام هانی در آن دوره در محدوده شعب ابی طالب بوده است. در بخشی دیگر از گزارش‌های معراج پیامبر (صلی الله علیه و اله) آمده است که ابوطالب در پی نگرانی از غیبت پیامبر (صلی الله علیه و اله) ۷۰ تن از فرزندان مطلب را برای نابودی تهدیدکنندگان احتمالی جان رسول خدا (صلی الله علیه و اله) فرا خواند. اما با یافتن پیامبر (صلی الله علیه و اله) در حالی که در برابر خانه ام هانی سفر الهی خود را به پایان رسانده بود، از تصمیم خود بازگشت. [۵۵]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶.
۵. از ام هانی در واقعه لیلة المبیت نیز سخن رفته است. ایشان در پی بیرون آمدن شبانه از خانه خود، به خانه ام هانی رفت و پس از درنگی کوتاه، از مکه بیرون شد. ۷ - ام هانی در فتح مکهام هانی تا هنگام فتح مکه در این شهر ماند. در دوران فتح مکه، جایگاه او نزد رسول خدا (صلی الله علیه و اله) بیشتر آشکار شد؛ زیرا در روز فتح، بر پایه گزارشی، در خانه او منزل گزید. [۵۸]
المصنف، ج۴، ص۳۶۱.
همچنین مجرمانی چون حارث بن هشام و زهیر بن ابی امیه [۵۹]
السیرة النبویه، ج۲، ص۴۱۱.
یا عبدالله بن ابی ربیعه [۶۱]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۹.
را که ام هانی به آن‌ها امان داده بود، بخشود. امان دادن او در روز فتح مکه، مستندی برای جواز امان دادن زنان در اسلام دانسته شده است. بیان احکام و فرمان‌هایی در خانه ام هانی از جانب پیامبر (صلی الله علیه و اله)، [۶۶]
المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۴۰۶.
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام [۶۷]
السیرة النبویه، ج۲، ص۶۶۵.
و عبدالله بن عباس، [۶۹]
المصنف، ج۲، ص۴۴۲.
ازدیگر شواهد اهمیت جایگاه اجتماعی ام هانی در آن دوره است.۸ - هجرت به مدینهام هانی در پی فتح مکه، همراه دیگر زنان مسلمان با پیامبر (صلی الله علیه و اله) بیعت و سپس به مدینه هجرت کرد. [۷۰]
تذکرة الخواص، ص۲۲.
۹ - جایگاه ام هانی نزد پیامبرجایگاه ویژه وی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و اله) حسادت برخی صحابه همچون عمر بن خطاب را برانگیخت؛ اما پیامبر (صلی الله علیه و اله) بر حمایت از ام هانی و بنی هاشم تاکید کرد. [۷۱]
المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۴۳۴.
او در سال دهم ق. و در حجة الوداع همراه پیامبر (صلی الله علیه و اله) بود و از نخستین راویان غدیر خم دانسته شده است. [۷۳]
الطرائف، ص۱۴۰-۱۴۱.
۱۰ - اقدامات ام هانی پس از رحلت پیامبرپس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و اله) ام هانی نقشی ویژه کنار اهل بیت: و برادرش امام علی علیه‌السّلام در دوران حکومتش ایفا کرد. او از مهم‌ترین راویان سخنان حضرت فاطمه علیهاالسّلام با ابوبکر در موضوع فدک [۷۶]
فتوح البلدان، ج۱، ص۳۶.
و حدیث ثقلین [۷۷]
مسند الرضا، ج۷، ص۲۰۹.
به شمار می‌رود. همچنین نامه امام علی علیه‌السّلام به ام هانی در موضوع نبرد جمل، موضع گیری وی در برابر ناکثین و گزارش او از عهدشکنی و توطئه طلحه و زبیر (م. ۳۶ق.) از نکات برجسته زندگانی سیاسی و اجتماعی ام هانی در مدینه هستند.۱۱ - فعالیت‌های فکری و علمی ام هانیدر عرصه فکری و علمی، ام هانی با گزارش ۴۸ حدیث درحوزه‌های گوناگون فقهی، اعتقادی و به ویژه تاریخی که در منابعی چون مسانید و صحاح سته نیز آمده‌اند، [۸۴]
مسند احمد، ج۶، ص۳۴۱.
[۸۵]
صحیح البخاری، ج۱، ص۷۴.
[۸۶]
صحیح مسلم، ج۱، ص۱۸۲.
نقشی ویژه داشته است. گزارشی از بردگان آزاد شده او در منابع حدیثی، بیانگر بعدی دیگر از اثر گذاری او در تاریخ فکری و سیاسی آغاز اسلام است. از جمله این افراد، ابوصالح باذان/ باذام [۸۷]
صحیح البخاری، ج۱، ص۲۷۳.
صاحب کتاب تفسیری شنیده شده از ابن عباس، محمد بن عمران، ذکوان، [۹۲]
مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۳، ص۳۷۸.
ابی مره یزید، [۹۳]
صحیح مسلم، نووی، ج۴، ص۲۸.
ابوالجنیز ثویر بن ابی فاخته از تابعین و صحابه امامان سجاد و باقر و صادق: و ام راشد هستند.۱۲ - جایگاه ام هانی نزد اهل بیتام هانی نه تنها نزد رسول خدا (صلی الله علیه و اله) و دیگر مسلمانان محترم بود، بلکه اهل بیت نیز به انتسابشان به او مباهات می‌کردند. پیامبر (صلی الله علیه و اله) فرمود: آیا شما را راهنمایی نکنم به کسانی که از جهت عمو و عمه، بهترین مردمان هستند؟ صحابه گفتند: بله. پیامبر (صلی الله علیه و اله) فرمود: ایشان حسن و حسین (علیهما السلام) هستند؛ زیرا عموی ایشان، جعفر بن ابی طالب و عمه آنان، ام هانی دختر ابوطالب است. همچنین فرمود: خدایا! تو می‌دانی که حسن و حسین (علیهما السلام) و والدینشان و عمو و عمه شان همه از اهل بهشت هستند. [۱۰۰]
شرف النبی، ص۲۶۴.
از میان چهار فرزند ام هانی، جعده جایگاهی مهم تر دارد. وی از شرکت کنندگان در نبرد صفین بود و از سوی امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام به حکومت خراسان منصوب شد. خاندان جعده از مؤثر‌ترین خاندان‌های شیعی در کوفه و از دعوت کنندگان امام حسین علیه‌السّلام به کوفه دانسته شده‌اند. [۱۰۵]
انساب الاشراف، ج۳، ص۳۶۶.
۱۳ - وفات و مدفن ام هانیزمان وفات ام هانی به گونه دقیق در منابع گزارش نشده است. در گزارشی، سخن از دیدار او با امام حسین علیه‌السّلام ساعاتی پیش از بیرون آمدن از مدینه به میان آمده [۱۰۶]
موسوعة کلمات الامام الحسین، ص۳۵۹-۳۶۰.
که نشان دهنده زندگانی او تا سال ۶۰ ق. است. در منابع متاخر، تنها به دیدار امام با یکی از عمه هایش بدون ذکر نام اشاره شده است. بر پایه این گزارش، زنان بنی هاشم با آگاهی از تصمیم امام حسین علیه‌السّلام برای بیرون آمدن از مدینه، ام هانی را آگاه ساختند و او با چشمانی اشکبار، امام را با خواندن سروده‌هایی از ابوطالب بدرقه کرد:و ابیض یستسقی الغمام بوجهه ثمال الیتامی عصمة للارامل تطوف به الهلاک من آل هاشم فهم عنده فی نعمة و فواضل [۱۰۸]
موسوعة کلمات الامام الحسین، ص۳۵۹-۳۶۰.
پس از این که امام حسین علیه‌السّلام او را به صبر و پذیرش تقدیر خداوند فرا خواند، خود چنین سرود: و ما ام هانی وحدها ساء حالها خروج الحسین عن مدینة جده و لکنما القبر الشریف و من به ومنبره یبکون من اجل فقده [۱۰۹]
موسوعة کلمات الامام الحسین، ص۳۵۹-۳۶۰.
با توجه به همین گزارش که متاخر‌ترین گزارش از زندگانی او است، می‌توان مدفن وی را شهر مدینه و گویا قبرستان بقیع دانست. ۱۴ - منابع مقالهالاخبار الطوال: ابن داود الدینوری (م. ۲۸۲ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق؛ الارشاد: المفید (م. ۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ الایضاح: الفضل بن شاذان (م. ۲۶۰ق.)، به کوشش الحسینی الارموی، دانشگاه تهران، ۱۳۶۳ش؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التاریخ الصغیر: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ التبیان: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. ۶۵۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق؛ تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. ۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛ تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن): السمعانی (م. ۴۸۹ق.)، به کوشش مصطفی مسلم، عربستان، الرشد، ۱۴۱۰ق؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ق.)، به کوشش احمد فرید، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛ الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (م. ۴۱۳ق.)، قم، مکتبة الداوری؛ جوامع الجامع: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ خلاصة عبقات الانوار: علی الحسینی المیلانی، تهران، بعثت، ۱۴۰۵ق؛ الدر المنثور: السیوطی (م. ۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ رجال طوسی: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق؛ زین الاخبار: گردیزی (م. ۴۴۳ق.)، به کوشش عبدالحی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهارعلیهم السلام: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق؛ شرف النبی (شرف المصطفی): ابوسعید خرگوشی (م. ۴۰۶ق.)، به کوشش محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. ۶۷۶ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الطرائف: ابن طاوس (م. ۶۶۴ق.)، قم، مطبعة الخیام، ۱۳۹۹ق؛ عقیل ابن ابی طالب: احمدی میانجی، به کوشش مجتبی فرجی، دار الحدیث، ۱۴۲۵ق؛ الغدیر: الامینی (م. ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛ فتوح البلدان: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کفایة الاثر: علی بن محمد خزاز قمی (م. ۴۰۰ق.)، به کوشش کوه کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق؛ کنز الفوائد: الکراجکی (م. ۴۴۹ق.)، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۴۱۰ق؛ مجمع الزوائد: الهیثمی (م. ۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛ المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش؛ المحبر: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده؛ مستدرکات علم رجال الحدیث: علی النمازی (م. ۱۴۰۵ق.)، تهران، حیدری، ۱۴۱۴ق؛ المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛ مسند الرضاعلیه السلام: داود بن سلیمان الغازی (م. ۲۰۳ق.)، به کوشش حسینی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق؛ المصنف: ابن ابی شیبه (م. ۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ المعارف: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ معجم رجال الحدیث: الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق؛ المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ المناقب: الخوارزمی (م. ۵۶۸ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ موسوعة کلمات الامام الحسینعلیه السلام: به کوشش جمعی از محققان، دار المعروف، ۱۴۱۶ق؛ المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م. ۷۳۳ق.)، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۲ق؛ وقعة صفین: ابن مزاحم المنقری (م. ۲۱۲ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق. ۱۵ - پانویس۱۶ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «ام هانی». |